• Andere benaming: botontkalking
• Bot is levend weefsel en wordt gedurende het hele leven opgebouwd en weer afgebroken. Bij het ouder worden, gaat het opbouw proces verminderen en de afbraak neemt toe. Van osteoporose is sprake als dit proces sneller gaat dan normaal.
• Zie google afbeeldingen: osteoporose. Neem met de fysiotherapeut door welke afbeeldingen voor u relevant zijn.
• Zie onder afbeelding van gewricht waar vaak een botbreuk plaatsvind tgv osteoporose: polsgewricht

• Zie website gezondheidsplein: video's over osteoporose
• Zie video van de osteoporose stichting: osteoporose 

Neem met de fysiotherapeut door welke informatie voor u zinvol is

• Onvoldoende lichaamsbeweging
• Eenzijdige voeding (o.a. te weinig kalk)
• Roken, alcoholgebruik
• Hormoonverandering bij vrouwen na de overgang
• Langdurig gebruik van bepaalde medicijnen (prednisonachtige medicatie, cortisonen)

Neem de oorzaak van uw klachten met de fysiotherapeut door

• Opvallende lengte vermindering: kleiner worden
• Onverwachtse botbreuk door een relatief klein ongeluk (b.v. ergens tegenaan stoten)
• Kort na een botbreuk, weer een breuk (meeste botbreuken bij heup, pols, middenrugwervel)
• Heftige pijn in middenrug, die minder wordt in lig en erger wordt bij staan/ lopen
• Verandering in lichaamshouding: krommer gaan staan (bolle middenrug en holle onderrug en nek)
• Een (te) laag lichaamsgewicht
• Evenwichtsverlies

Neem de verschijnselen die bij u aanwezig zijn met de fysiotherapeut door

• Fysiotherapeut
  • De eigen fysiotherapeut geeft aan welke adviezen, oefeningen en informatie zinvol zijn, zie verder
  • Eventuele begeleiding door fysiotherapeut (voor patiënten die het niet lukt zelfstandig een actieve leefstijl te ontwikkelen en/of te onderhouden) afstemmen op wensen patient
    • Wil patient na de begeleiding naar een fitnessclub: beweegprogramma (oefeningen en activiteiten) laten plaatsvinden in fitnessruimte fysiotherapiepraktijk, zodat hij/zij bekend raakt met fitnessapparaten. Zie video 'Jeroen Bosch ziekenhuis' met impressie fysiofitness en zie onder afbeelding van video.
      • 
    • Wil patient oefeningen en activiteiten zelf thuis oppakken: oefeningen en activiteiten doornemen die patient zelf kan doen (algemene oefeningen en oefeningen met elastische band/ gewichtjes)
    • Wil patient in een groep of individueel begeleid worden
• Huisarts
  • Thuisarts: botbreuken en botontkalking
  • Onderzoek: Onderzoek: DXA (botdichtheidsmeting) laten doen bij ernstige risicofactoren.
  • Medicijngebruik. Bisfosfonaten stoppen verder verlies van de botmassa en versterken de bestaande botmassa. De kans op een (volgend) fractuur neemt daardoor met 50% af. Volgens de richtlijnen moeten bisfosfonaten 5 jaar worden gebruikt. Dan mag ermee gestopt worden, tenzij er redenen zijn om door te gaan. Zie ook aanvullende informatie 1.15
  • Doorverwijzen: fysiotherapeut / zie onder
• Diëtist(e): begeleiden bij samenstellen voeding
• Specialist/ internist, orthopeed, reumatoloog
  • Onderzoek: rontgen / scan. Startpunt radiologie: schouder / elleboog /  hand / heup / knie / enkel 
  • Proces volgen: Na jaar weer onderzoek en vergelijken met jaar ervoor
• Kenniscentrum osteoporose Sint Maartenskliniek in Nijmegen. Zie aanvullende informatie 1.18

Neem met de fysiotherapeut door welke hulpverleners een aanvulling kunnen zijn op de behandeling

• Een gezonde leefstijl is erg belangrijk: Zie filmpjes op de website 'de thuisrtars.nl' over een gezonde leefstijl: gezond eten / meer bewegen / gezonde leefstijl volhouden. 
• Inzicht in belastende situaties, en hoe dat te voorkomen.
• Zorg voor ontspanning van de spieren rond het gewricht en het aangedane gewricht door
  • Zelfmassage. Zie 'oefeningen divers' en kijk bij 'massagetechnieken' 
  • Losmaakoefeningen: vaak en kort doen, zie verder
  • Ontspanningsoefeningen. Zie 'oefeningen divers' en kijk bij 'ontspanning'
  • Warmtepakking op spieren of koude pakking op gewricht. Zie 'hulpmiddelen' op deze site en kijk bij 'spieren'. Pijn dempen door koude pakking op het gewricht (tien minuten, doekje tussen pakking en huid, twintig minuten tussen elke koudebehandeling). Zie onder afbeelding van 'bol.com' bij 'coldpack'

• Maak gebruik van hulpmiddelen (bespreken met orthopeed of fysiotherapeut): loophulpmiddel, bandage, brace of zooltjes. Zie 'hulpmiddelen' op deze site, kijk bij 'lopen' en/of bij 'ondersteuning'. Neem met de fysiotherapeut door welk loophulpmiddel bij u nodig is. Zie filmpje en onderstaande afbeelding van website 'samenbeterthuis.nl’.

• Zorg voor een goede spierbalas rond gewricht: krachtoefeningen en rek oefeningen
• Adviezen tav bewegen en sporten
  • Activiteiten bijhouden en bespreken eventueel bespreken met de fysiotherapeut of huisartsondersteuner
    
    • Zie website 'kijkopgezond': Beweegtest
    • Zie website '30 minuten bewegen': Beweegtest 
    • Gebruik eventueel een 'fitmeter' of een 'stappenteller'
  • Als er sprake is van een in-actieve leefstijl kan fysiotherapie zinvol zijn om oefeningen aan te leren en adviezen te krijgen om te bewegen. Als er zelf voldoende motivatie is om de leefstijl aan te passen is therapie niet altijd nodig. Regelmatig bezoek aan een fitnesscentrum en/of dagelijkse lichaamsbeweging aangepast aan de eigen mogelijkheden en/of oefeningen, kunnen voldoende zijn.
  • Gedoseerd bewegen vermindert verstijving van het gewricht en verbetert de belastbaarheid: In beweging blijven (essentieel bij gewrichtsklachten!), maar overbelasting voorkomen. 
  • Maak gebruik van pijnstillers om in beweging te kunnen blijven en goed te kunnen slapen (niet met pijndempers zwaar belasten!)
  • Bespreek samen met de fysiotherapeut welke sport/ activiteit voor u geschikt is: duurtraining (wandelen, fietsen, zwemmen) en/of intervaltraining (bijvoorbeeld inspanningsblokjes van 5 minuten) en/of krachttraining. 
  • Doe functionele oefeningen: opstaan en gaan zitten, liggen en opstaan, iets zwaars (bv stofzuiger) optillen en wegleggen. Blijf fit door het doen van dagelijkse dingen
    • 
  • Zorg voor goede warming up en cooling down
  • Bespreek met de huisarts of  fysiotherapeut of er beperkingen zijn.
  • Maak samen met de fysiotherapeut een trainingsschema
  • Fietsen / hometrainer is een goede activiteit bij kraakbeenletsels in de benen
  • Trainen in het water is zinvol omdat de spieren versterkt worden, zonder dat gewrichten te zwaar belast wordt. Zie ook video's op website 'physiotec', aquatherapie.
  • Bij fitness: trainen zonder of met beperkte gewichten
  • Nadeel van fitnessen in club is dat er vaak te lang en te zwaar getraind wordt, wat overbelasting geeft. Beter vaak en kort trainen (gaat thuis met hometrainer, gewichtjes, dynaband makkelijker)

  • Als u een sport niet meer kunt uitoefenen, zoek dan naar alternatieven

    • Fitnessprogramma voor thuis of in fitnessclub: loopband waarbij de handen vastgehouden moeten kunnen worden aan de stangen / hometrainer/ duo trainer/ roeiapparaat.
    • Gebruik maken van DvD met 'virtuele wandelingen en fietstochten' (zie Bol.com)

    Gebruik maken van een spelcomputer: 'Wii training' (zie video op website 'gezondheidsplein': 'trainen met Wii').
    
• Sporten & risico op gewrichtsletsel
• Laag risico: zwemmen, fietsen, golf, wandelen, aquarobics, tai chi, callanetics, skiën, roeien, joggen. 
• Gemiddeld risico: wielrennen, wedstrijdroeien, schaatsen, rotsklimmen, gewichtheffen, skaten, snelwandelen, tafeltennis, paardrijden
• Hoog risico: voetbal, rugby, tennis (enkel), squash, sprinten, handbal, volleybal, basketbal, hocky   

• Valpreventie onder begeleiding van fysiotherapeut
  • De lijst ‘veiligheid-valpreventie’ van de osteoporose stichting invullen.
  • Valtraining
  • Krachttraining benen
• Gebruik hulpmiddelen, zie onderwerp 'hulpmiddelen' en kijk bij gewrichtsondersteuning
• Heupbeschermers (zie aanvullende informatie 1.12 en 2.11.3)
• Rugbrace bij wervelinzakkingen in de wervels (bespreken met de orthopeed)    

Neem met de fysiotherapeut door welke adviezen voor u zinvol zijn                       

• Punten die van belang zijn bij deze klacht
  • Houdings- en gewrichtsoefeningen: bewustwording van eigen houding
  • Losmaakoefeningen zorgen voor ontspanning van spieren en gewrichten
  • Spierversterkende oefeningen: hebben effect op de botaanmaak
  • Stabilisatieoefeningen en evenwichtsoefeningen in het kader van valpreventie: in staat in het dagelijkse leven op onverwachtse situaties te reageren
  • Loopoefeningen: starten/ stoppen/ wenden/ keren
  • Oefeningen met een hoge botbelasting voor wervelkolom/ heupen en pols: stimuleren botaanmaak
• Voor oefeningen en algemene informatie bij oefeningen
  
  • Kijk bij het bot / gewricht wat aangedaan is tgv osteoporose 
  • Zie oefeningen in  lig  / zit  /  stand 
  • Zie oefeningen bij 'valpreventie' op deze site
  • Zie website 'Beter met bewegen 
  • Zie het otega oefenprogramma op video's en op papier
  • Zie website 'Alles over sporten', video's: Zitgymnastiek voor ouderen
  • Zie website 'rehab my patient': Oefeningen voor ouderen
  • Video's op website 'PT Sue'
• Functionele oefeningen zijn belangrijk omdat dit in het dagelijkse leven toegepast kan worden en omdat de te oefenen spier en/of gewricht dan deel uit maakt van een natuurlijke beweging

• Neem met de fysiotherapeut door welke activiteit/sport u het beste kan doen

De fysiotherapeut geeft aan welke adviezen en oefening voor u zinvol zijn

1. Websites
   1. Bot in balans, het platform van de osteoporose vereniging
   2. Osteoporoseplein: Zelftest osteoporose
   3. Gezondheidsplein: osteoporose
   4. Zie filmpjes. osteoporose: BRT televisie / osteoporose: gezondheidsplein / osteoporose: RTL, dit is mijn lijf 
   5. Nederlandse Orthopaedische Vereniging (NOV), zorg voor beweging: osteoporose
   6. AMC: Valpreventie bij ouderen. Wat kunt u zelf doen?
   7. E-gezondheid.be: osteoporose
   8. Gezondheidsnet: osteoporose
   9. Boek. Broze botten: Drs. W.J.Braam, prof. Dr. Netelenbos
   10. De fysiotherapeut: osteoporose
   11. Sportzorg.nl: osteoporose en sporten
   12. Airbag voor de heup
   13. Kiesbeter.nl: osteoporose
   14. NOS: Bij osteoporose gaat het vaak mis met de medicijnen (2016)
   15. Alles over sport: osteoporose
   16. Medicinfo: Botontkalking / osteoporose en sporten
   17. Fysioforum: Kenniscentrum osteoporose in Nijmegen
   18. Keuzehulp // osteoporose
   19. Zie ook op deze site: valpreventie / zie klachtenbeeld waar u last van heeft t.g.v. de osteoporose
2. Onderbouwing 
   1. Richtlijn ‘osteoporose’ en richtlijn valpreventie van het Koninklijk Nederlands Genootschap Fysiotherapie
   2. Diliguide: preventie van valincidenten bij ouderen
   3. NHG-Standaard Fractuurpreventie (tweede herziening) (2012)
   4. Richtlijn Osteoporose en fractuurpreventie Nederlandse Vereniging voor Reumatologie. Derde herzien druk, 2011
   5. Anatomie
      1. Zie video website 'schooltv': geraamte en interactieve video door het skelet en samenstelling bot en botbreuk
   6. Chronisch zieken (waaronder osteoporose) moeten actief blijven: universiteit Utrecht
   7. De Inspectie voor de Gezondheidszorg noemt het ongewenst dat hielbotmetingen op grote schaal worden aangeboden. "Je kunt je afvragen of er sprake is van gefundeerd medisch handelen". (2010)
   8. NHG / huisarts en wetenschap / NtvG:
      1. Oefenen ter preventie van fracturen (2012)
      2. Pijn na een osteoporotische wervelfractuur (2010). Conclusie: Voor patiënten met een osteoporotische inzakkingsfractuur bij wie adequate pijnstilling met medicatie niet mogelijk blijkt, zijn er tot op heden geen alternatieven die bewezen effectief zijn. Bij aanhoudende, ernstige rugpijn valt een verwijzing naar de orthopedisch chirurg te overwegen ter beoordeling van de indicatie voor een vertebroplastiek. Het positieve effect van vertebroplastieken, als het er al is, is echter zeer beperkt. Bovendien zijn er risico’s aan deze ingrepen verbonden. De huisarts kan in zo’n geval het best de zaak met de patiënt bespreken, het gebrek aan gegevens over de voordelen en de potentiële nadelen uitleggen en dan samen met de patiënt een weloverwogen keuze maken. Fysiotherapie verdient in elk geval een plaats in de behandeling, gezien de mogelijke positieve effecten en het ontbreken van bijwerkingen. Als de patiënt nog niet met bisfosfonaten behandeld wordt, kan daar direct mee gestart worden, eventueel na een botdichtheidsmeting.1 Nieuwe geneesmiddelen of nieuwe toedieningsvormen zijn het onderzoeksstadium nog niet voorbij. Calcitonine is daarbij overigens wel een interessante optie.
      3. Osteoporotische fractuur lastig te voorspellen (2018). Een lage botdensiteit ( bone mineral density , BMD) blijft de belangrijkste klinische voorspeller voor het ontstaan van een osteoporotische fractuur. Een genetische predispositie voor andere klinische karakteristieken, zoals leeftijd van menopauze of de inname van vitamine D, blijkt niet samen te hangen met het risico op dit type fracturen. Dat concluderen Katerina Trajanoska (Erasmus MC) en collega’s ( BMJ. 2018;362:k3225).
      4. Fractuurpreventie met romosozumab of alendronaat bij vrouwen met osteoporose (2018). Consequenties voor de praktijk
         Dit vergelijkende onderzoek toont aan dat bij postmenopauzale vrouwen met osteoporose en een hoog fractuurrisico behandeling met romosozumab gedurende een jaar, gevolgd door alendronaat, significant meer fracturen voorkomt dan behandeling met alendronaat alleen. In afwachting van meer gegevens over de toename in cardiovasculaire bijwerkingen, die niet werd gezien bij vergelijking met placebo in een eerdere fase 3-studie, heeft de FDA de beoordeling van romosozumab voor toelating tot de markt voorlopig aangehouden.

      5. Osteoporotische wervelfracturen of ziekte van Scheuermann? (2013). In zowel de recente CBO-richtlijn ‘Osteoporose en fractuurpreventie’ als de NHG-standaard ‘Fractuurpreventie’ wordt terecht groot belang gehecht aan wervelfracturen vanwege de hiermee geassocieerde verhoogde kans op morbiditeit, mortaliteit en nieuwe fracturen. Het is daarom belangrijk de juiste oorzaak van de vormveranderingen van de wervels vast te stellen.

         Zoals de besproken ziektegeschiedenissen laten zien, dient men zich er van bewust te zijn dat naast osteoporose ook de ziekte van Scheuermann, degeneratieve afwijkingen en vormvarianten gepaard gaan met wigvorming van de wervels, met name in de mid-thoracale regio. Onderscheid is van belang om onjuiste of onterechte behandeling te voorkomen. Er is dus behoefte aan zowel expertise bij het beoordelen van vormveranderingen van de wervels door de radioloog als door de behandelend arts die fractuurpreventie overweegt en hierbij de aanwezigheid van een wervelinzakking in overweging neemt.

         Met name indien er geen sprake is van een typisch klinisch beeld voor osteoporose, zoals bijvoorbeeld bij relatief jonge mannen, kan een normale BMD op een DEXA-scan een reden zijn de röntgenfoto nogmaals kritisch te beoordelen en aanvullend onderzoek te verrichten. Onnodige medicamenteuze behandeling kan zo voorkomen worden. Wanneer de afwijkingen op de röntgenfoto ook bij herbeoordeling niet duidelijk passen bij een diagnose, kan het zinvol zijn een nieuwe foto te maken of bijvoorbeeld een MRI-scan te laten verrichten. Daarnaast zou een toekomstige verfijning van radiologische definities de diagnostische nauwkeurigheid kunnen verbeteren

      6. Onbegrepen pijn van de enkel en voet (2016). Bij patiënten met een pijnlijke enkel of voet zonder voorafgaand trauma denken hulpverleners als eerste aan veelvoorkomende aandoeningen zoals tendinitis, artritis of een vascularisatiestoornis. Wanneer de bevindingen bij lichamelijk en aanvullend onderzoek niet passen bij de hevige pijn of wanneer de behandeling geen resultaat heeft, moet ook aan een zeldzamere oorzaak worden gedacht, zoals voorbijgaande osteoporose (‘transient osteoporosis’).

      7. Osteoporose, en dan? (1996). osteoporose is een aandoening die vaak gepaard gaat met pijnklachten en ernstige invaliditeit ten gevolge van fracturen van de pols, de wervels en de heup. In het merendeel van de gevallen bestaat er een primaire osteoporose. Omdat echter secundaire vormen van osteoporose frequent voorkomen, is bij iedere nieuwe osteoporosepatiënt nadere analyse geïndiceerd. Deze screening dient vooral te zijn gericht op behandelbare aandoeningen en begint met een anamnese en lichamelijk onderzoek. Omdat vele aandoeningen echter subklinisch kunnen verlopen, is aanvullend laboratoriumonderzoek gerechtvaardigd. Aanbevolen wordt in ieder geval de bepalingen uit tabel 2 te laten verrichten. Verdere diagnostiek kan bestaan uit een MRI van de wervelkolom. Indien twijfel over de aard van de osteoporose blijft bestaan, met name indien er een zeer ernstige osteoporose bestaat en (of) bij jonge leeftijd, moet men niet aarzelen om een botbiopsie te verrichten.

   9. Gezondheidsnet: Cement in rugwervel bewezen effectief (2015)
   10. Minerva,Tijdschrift voor Evidence Based Medicine: Osteoporotische wervelcompressiefracturen: vertebroplastiek of conservatieve behandeling? (2011). Wat is de meerwaarde van vertebroplastie boven optimale pijnmedicatie voor de behandeling van acute osteoporotische wervelcompressiefracturen bij vijftigplussers?
       • Deze open-label studie bij patiënten met een pijnlijke en duidelijk bewezen acute wervelcompressiefractuur toont aan dat vertebroplastie de pijn zowel na één maand als na één jaar meer verlicht dan alleen een conservatieve behandeling. Deze statistisch significante verbetering was echter klinisch minder relevant, waardoor de plaats van vertebroplastie ten opzichte van een conservatieve behandeling ook met deze studie onduidelijk blijft.
   11. Fysio forum
       1. Foliumzuur helpt botbreuken voorkomen (2005)
       2. Pijnvrij door vertebroplastiek (12/08/2010)
       3. Heupbeschermers niet effectief (2006)
   12. Google scholar: osteoporose

   13. Zelfmanagementprogramma bij artrose niet effectief (2014).

       • Context Zelf Management Programma’s (ZMP’s) zijn bedoeld om patiënten met een chronische aandoening te stimuleren een actieve(re) rol aan te nemen in hun medische behandeling.  
       • Bij artrose zijn ZMP’s vooral gericht op voorlichting en gedragsaanpassingen en worden ze aanvullend gegeven op de gangbare medische behandeling. Via verbetering van zelfmanagement wil men pijn, functiebeperking en overige algemene klachten verminderen, en de kwaliteit van leven verbeteren. Klinische vraag: 'Dragen ZMP’s bij aan de effectiviteit van zelfmanagement bij patiënten met artrose'? Conclusie auteurs: Er is kwalitatief matig bewijs dat ZMP’s niet of nauwelijks effectief zijn bij de behandeling van patiënten met artrose.
       • In de huidige richtlijnen over artrose (NHG-Standaarden Niet-traumatische knieproblemen bij volwassenen; Hand- en polsklachten) bestaat de behandeling met name uit het geven van goede voorlichting, desgewenst voorschrijven van pijnstillers en het geven van bewegingsadvies.
       • Ik kan me vinden in de conclusie van de auteurs, dat het geen toegevoegde waarde heeft om patiënten met chronische pijnklachten door knie-, heup- of handartrose tijd, moeite en geld te laten investeren in het volgen van een ZMP
   14. The development of a clinical decision making algorithm for detection of osteoporotic vertebral compression fracture or wedge deformity (2010)
   15. Geriatriefysio: Osteoporose

Neem met de fysiotherapeut door welke informatie voor u zinvol is