• Zie video op website 'juf Danielle': Meest voorkomende oorzaken hoofdpijn
• Soorten hoofdpijn
  • Premaire hoofdpijnen
    • Spanningshoofdpijn. De naam 'spanningshoofdpijn ' is eigenlijk niet juist omdat spanning/ stress vaak weinig te maken heeft met deze hoofdpijn. A-specifieke hoofdpijn zou beter zijn. Zie aanvullende informatie 2.4.4
      • Bij 48% van alle vormen van hoofdpijn is er sprake van spanningshoofdpijn 
      • Er zijn 2 soorten spanningshoofdpijn
        • Chronische spanningshoofdpijn: meer dan 15 dagen per maand hoofdpijn.
        • Periodes van spanningshoofdpijn: minimaal 1 dag per maand hoofdpijn en maximaal 15 dagen.
      • Fysiek actieve personen lopen minder risico  spanningshoofdpijn te krijgen
    • Migraine
      • Bij 11% van alle vormen van hoofdpijn is er sprake van migraine 
      • 2 soorten migraine
        • Met aura. Auraverschijnselen zijn voorbijgaande verschijnselen zoals het zien van lichtflitsen, vlekken, gezichtsvelduitval, krachtsverlies, tintelingen, spraakstoornissen 
        • Zonder aura
      • Factoren die migraine kunnen verergeren
        • Stress
        • Alcohol
        • De behandeling van migraine is in het algemeen medicamenteus
    • Trigeminale autonome cefalagie (TAC’s): o.a de clusterhoofdpijn
    • Andere primaire hoofdpijnen: Bijvoorbeeld hoofdpijn die ontstaat door hoestprikkel, of door een koude prikkel 
  • Secondaire hoofdpijnen: Oorzaak hoofdpijn is ergens aan toe te wijzen
    • Hoofdpijn door een trauma of ongeval van het hoofd en/of de nek
    • Hoofdpijn door vasculaire dysfunctie (cervicaal of craniaal)
    • Hoofdpijn door intracraniale dysfunctie (niet vasculair)
    • Onttrekkingshoofdpijn: bijvoorbeeld door medicijngebruik, gebruik drugs, gebruik koffie, gebruik alcohol
    • Hoofdpijn door infectie: bijvoorbeeld meningitis
    • Hoofdpijn door homeostatische dysfunctie: bijvoorbeeld bij duiken
    • Hoofdpijn of gezichtspijn door niet goed functioneren van nek, ogen, oren, neus, sinussen, tanden, mond of andere structuren
      • Vanuit nek (cervicogene hoofdpijn)
      • Vanuit kaak (cranio mandibulaire hoofdpijn)
    • Hoofdpijn door psychische klachten
• Neem met de fysiotherapeut door welke informatie voor u zinvol is

• Zie ook boven bij 'algemeen'
• Spanningshoofdpijn
  • Ingezakte houding (daardoor holle nek en hoofd wat iets naar voren staat)
  • Verhoogde spierspanning van de nekspieren
• Migraine
  • Onbekend
• Trigeminale autonome cefalagie (TAC’s)
• Vanuit nek
• Vanuit kaak
• Centrale sensitisatie: zenuwuiteinden geven signalen af naar hersenen via het ruggemerg. Vanuit het overprikkelde ruggemerg of hersenen komen signalen terug naar aangedane gewricht. Deze overprikkeling is beinvloedbaar door psychische factoren, sociale factoren, stress, beeld wat met heeft tav artrose. Zie ook aanvullende informatie 2.18 en zie google afbeeldingen 'centrale sensitisatie'
  • Relatief weinig belasting veroorzaakt veel klachten
  • Klachten voelbaar in uitgebreid gebied, terwijl dat niet algemeen is
• Neem de oorzaak van uw klachten met de fysiotherapeut door

• Bij spanningshoofdpijn
  • Minstens twee van de volgende vier kenmerken
    • De pijn is aan beide zijden van het hoofd aanwezig
    • De pijn is mild tot matig.
    • Continue hoofdpijn (niet kloppend) en een bandgevoel of druk op het hoofd.
    • De pijn wordt niet erger door fysieke activiteit
  • Lichte misselijkheid
  • Vermijden lichtprikkels of geluidsprikkels
  • Bij chronische spanningshoofdpijn vaak een naar voren stand hoofd (antero positie hoofd)
• Bij migraine
  • De diagnose ‘migraine zonder aura’ komt het meest voor en kan worden gesteld wanneer er ten minste vijf aanvallen van hoofdpijn zijn geweest die voldoen aan de volgende criteria:
  • Een onbehandelde hoofdpijnaanval duurt 4-72 uur.
  • 5 of meer aanvallen hebben gehad
  • Minstens twee van de volgende kenmerken zijn aanwezig:
    • De hoofdpijn is aan 1 zijde van het hoofd (bij kinderen ook aan 2 zijden!)
    • Er is sprake van kloppende of bonzende pijn, meestal in het ritme van de hartslag.
    • De pijn is matig tot hevig.
    • De pijn wordt erger bij inspanning 
  • Minstens één van de volgende kenmerken is aanwezig:
    • Misselijk en/of overgeven.
    • Vermijden van licht en geluid.
    • De hoofdpijn kan niet gerelateerd worden aan een andere aandoening.
    • De auraverschijnselen duren niet langer dan een uur en zijn volledig reversibel. Nog tijdens de aura of binnen een uur na de aura begint de hoofdpijn. 
  • De aura bestaat uit één of meer van onderstaande symptomen: Lichtflitsen, punten of lijnen, gezichtsvelduitval
  • Tintelingen of verminderde gevoeligheid van de huid hoofd / arm.
  • Spraakstoornissen.
  • Duizeligheidsklachten
• Trigeminale autonome cefalagie (TAC’s)
  • op zijn minst 1 van de volgende:  tranen, neusloop, dik ooglid, zweten in het gelaat, rood worden in het gelaat, oor dat verstopt lijkt, miose/ ptose
  • Niet kunnen stilzitten
• Vanuit nek
  • Minstens 2 van de volgende items moeten aanwezig zijn;
    • Temporale hoofdpijn ontwikkeld vanuit nekklachten
    • Niet per definitie nekpijn, wel verminderde beweeglijkheid van de nek
    • Hoofdpijn die erger wordt of vermindert als de nekklacht ook verergert of vermindert
    • Hoofdpijn die ontstaat bij actieve/ passieve bewegingen/ provocatietesten van de nek
• Vanuit kaak
  • Minstens 2 van de volgende items moeten aanwezig zijn;
    • Temporale hoofdpijn ontwikkeld vanuit TMD
    • Hoofdpijn die erger wordt of vermindert als de kaakklacht ook verergert of vermindert
    • Hoofdpijn die ontstaat bij actieve en/ of passieve bewegingen van de kaak en bij provocatietesten van de temporomandibulaire structuren (TMG en/of kauwspieren)
    •  Als de hoofdpijn eenzijdig is, dan is deze aan de kant van de kaakklacht
• Neem de verschijnselen die bij u aanwezig zijn met de fysiotherapeut door

• Fysiotherapeut of manueeltherapeut
  • Goede uitleg, bespreken pijnbeleving
  • Eventueel manueletherapie. Zie aanvullende informatie 2.4.5
• De huisarts
  • Thuisarts: hoofdpijn // ik heb hoofdpijn doordat ik vaak hoofdpijnmiddelen gebruik
  • Anamnese is belangrijk. Zie aanvullende informatie 2.4.2
  • Medicatie doornemen: oppassen met te veel pijnstillers slikken (ook paracetamol). Zie aanvullende informatie 1.9
  • Doorverwijzen: onderzoek, fysiotherapeut, specialist als klachten aanwezig blijven ondanks adviezen en oefeningen
• Mentale begeleiding, als stress of spanningen meespelen bij de klachten
• Specialist: neuroloog, orthopeed
  • Onderzoek: MRI, röntgenfoto
• Pijnpoli: als geen enkele therapie geholpen heeft en de klachten het dagelijkse leven blijven bepalen (zie informatie pijnpoli Universitair Medisch Centrum Maastricht)
• Neem met de fysiotherapeut door welke hulpverleners een aanvulling kunnen zijn op de behandeling

• Algemeen
  • Hou eventueel (nadeel is te veel aandacht op pijn) een hoofdpijndagboek bij, zie hoofdpijndagboek op website 'thuisarts': Bespreken met fysiotherapeut
  • Medicijn gebruik bespreken met huisarts
  • Let op de houding: geen ingezakte houding, maar een ontspannen houding met strekking in de rug (voorkomen anteropositie nek) 
  • Houd een hand in de nek ter ondersteuning bij het scheren, in en uit bed stappen, iets van hoog pakken, haarwassen bij de kapper
  • Slaap bij voorkeur niet op de buik maar op de rug (met een niet te dik kussen) of op de zij (vul de ruimte tussen hoofd en bed op) 
  • Ga tegenover elkaar zitten, als je met iemand praat in plaats van naast elkaar
  • Bij het telefoneren niet de telefoon tussen hoofd en schouder klemmen
  • Maak bij het lezen gebruik van een schuin werkblad 
  • Gebruik een trapje bij het reiken (iets van hoog pakken, ramen wassen 
  • Wees alert in periodes van spanningen en stress: praat erover en kijk wat u eraan kunt doen. Bij veel of langdurige spanningen is het raadzaam dit met de huisarts te bespreken.
  • Een gezonde leefstijl is erg belangrijk: Zie filmpjes op de website 'de thuisrtars.nl' over een gezonde leefstijl: gezond eten / meer bewegen / minder stress / stoppen met roken / goed omgaan met alcoholische drank / omgaan met slaapprobleem / gezonde leefstijl volhouden. Zie onder afbeelding van video

• Pijn verminderen / ontspannen door  (zie ook anvullende informatie 2.4.1)
  • (zelf) Massage: zie 'oefeningen divers' en kijk bij massage
  • Ontspanningsoefeningen: zie 'oefeningen divers' en kijk bij ontspanning. Neem met de fysiotherapeut door welke ontspanningsoefening voor u goed is
  • Losmaakoefeningen, zie verder bij oefeningen
  • Warmte (douche, warmtepakking, rode lamp),

• Sport en beweeg regelmatig        
• Neem met de fysiotherapeut door welke adviezen voor u zinvol zijn   

• Punten die van belang zijn bij deze klacht
  
  • Houdings- en gewrichtsgevoeloefeningen
  • Losmaakoefeningen bij pijn of stijfheid 
  • Rekoefeningen
  • Kracht- en uithoudingsvermogenoefeningen
  • Als de oefeningen bij lichte oefeningen veel klachten veroorzaken is er mogelijk sprake van 'centrale sensitisatie' (zie boven bij 'ontstaan klachten'). Dan belangrijk om rustig op te bouwen en goede uitleg te geven!!
  • Functionele oefeningen (stofzuigen, tuinieren, fietsen….) zijn belangrijk omdat dit in het dagelijkse leven toegepast kan worden en omdat de te oefenen spier en/of gewricht dan deel uit maakt van een natuurlijke beweging
  • De fysiotherapeut kan (als zowel de fysiotherapeut en de patiënt er achter staan!) een opname maken van de oefeningen die voor u van belang zijn (met telefoon van fysiotherapeut en mailen of met telefoon/ ipad van patiënt), zodat u thuis dit terug kan zien)
• Video's van onderstaande oefeningen komen van de website 'rehab my patient' tenzij anders vermeld.

• Oefeningen
  1. Houdingsoefeningen / zit of stand
     1. Neutrale stand nek, lage rug en schouders
        1. Nek tussen holle nek (ingezakte houding) en bolle nek
        2. Schouders laag en iets naar achteren getrokken
        3. Lage rug tussen holle rug en bolle rug (ingezakte houding)
     2. Zit met opgestrekte rug: Zie houding in stand en zit
     3. Zie video op 'beautygloss': Houding voorgoed veranderen door Cesar therapie
  2. Losmaakoefeningen 
     1. Nek 
        1. Schouders voor- en achterwaarts draaien / schouders optrekken en laten zakken / schouders naar achteren bewegen / deze oefeningen kunnen uitgevoerd worden in ruglig, zit en stand
        2. Draaien nek / deze oefening kan uitgevoerd worden in ruglig, zit en stand
        3. Strekken nek / deze oefening kan uitgevoerd worden in ruglig, zit en stand
        4. Buigen in nek / deze oefening kan uitgevoerd worden in ruglig, zit en stand
        5. Hoofd zijwaarts naar links en rechts / deze oefening kan uitgevoerd worden in ruglig, zit en stand
        6. Kijken linksboven en rechtsboven / deze oefening kan uitgevoerd worden in ruglig, zit en stand
     2. Middenrug 
        1. Opstrekken rug tegen muur / deze oefening kan uitgevoerd worden in ruglig, zit en stand
        2. Buigen en strekken rug / deze oefening kan uitgevoerd worden in zit en stand
        3. Zijwaarts bewegen in middenrug / deze oefening kan uitgevoerd worden in ruglig, zit en stand
        4. Draaien romp met handen rond nek / deze oefening kan uitgevoerd worden in ruglig, zit en stand
        5. 'Boksbeweging' maken voor het lichaam van laag naar hoog en van links naar rechts / deze oefening kan uitgevoerd worden in ruglig, zit en stand
  3. Rekoefeningen 
     1. Rekken spieren zijkant nek
     2. Rekken spieren achterzijde nek 
  4. Kracht- en stabiliteitsoefeningen
     1. Heffen hoofd met stabiele nek in neutrale stand in ruglig
     2. Versterken diepe buigspieren nek dmv handdoek in ruglig / versterken diepe buigspieren nek met handen in zit
     3. Versterken buigerspieren nek met hand / kan ook door plaatsen hand zijkant hoofd en achterzijde hoofd
     4. Versterken buigerspieren hoofd met bal / kan ook door plaatsen bal tegen zijkant hoofd en achterzijde hoofd
     5. Versterken strekspieren nek met band / kan ook door houden band zijkant hoofd en voorzijde hoofd
  5. Balansoefeningen
     1. Staan op 1 been / staan op 1 been met voet op handdoek / staan op 1 been met ogen dicht
• Voor extra oefeningen, zie 'oefeningen per lichaamsdeel' en kijk bij rug/ nek

De fysiotherapeut geeft aan welke adviezen en oefeningen voor u zinvol zijn

1. Websites
   1. Nederlandse vereniging van hoofdpijnpatiënten
   2. Gezondheidsplein: hoofdpijn
   3. Dokterdokter: hoofdpijn
   4. Medic info: hoofdpijn / hoofdpijn en sporten
   5. Hoofdpijn.nl
   6. Kiesbeter.nl: hoofdpijn
   7. Mentaal vitaal: Mentaal Vitaal is er voor iedereen die meer wil weten over mentale gezondheid en daar zelf mee aan de slag wil. Mentaal Vitaal geeft: informatie / mentale fitness tips & oefeningen / online cursussen & therapie / verwijzing naar hulp
   8. Trimbosinstituut: zelfhulpwijzer
   9. Sportzorg.nl: hoofdpijn en sporten / migraine en sporten
   10. Dokter.nl: Spanningshoofdpijn, wat kun je eraan doen?
   11. Radio uitzending: Hille Koppen over migraine (2018)
   12. App, headspace: Meditation and mindfulness
   13. Website 'alles over hoofdpijn' en boekje 'alles over hoofdpijn 
   14. Fysio Forum 
       1. Zoekresultaten bij 'hoofdpijn'
       2. Rotatie stoornis C1-2 als criterium bij cervicogene hoofdpijn (2007)
       3. Hoofdpijn die samengaat met nekpijn blijft raadsel (2008)
       4. Hoofdpijn gaat ook vaak over zonder medicatie (2011)
   15. Zie ook op deze site: Nekklachten / stress gerelateerde klachten / ontspanning / myofasciaal pijnsyndroom / (chronische) pijn
2. Onderbouwing  
   1. Boek: Onderzoek en behandeling van de nek H3a (Hoofdpijn), Koos van Nugteren, Dos Winkel
   2. Huisarts en wetenschap:
      1. 1 t/m 10 van 1896 zoekresultaten voor 'hoofdpijn '/ 1 t/m 10 van 566 zoekresultaten voor 'migraine' / 1 t/m 10 van 64 zoekresultaten voor 'spanningshoofdpijn ' 
      2. Therapie bij spierspanningshoofdpijn (2011). Conclusie: Met veel mitsen en maren (niet-geblindeerde interventie, subjectieve uitkomst, onduidelijke inclusiecriteria) suggereert dit onderzoek dat gedurende 6 x 30 minuten met de handen bewerken van de nek meer effect heeft op spierspanningshoofdpijn dan 2 à 3 keer 10 minuten praten met de huisarts. Dat het bewerken van de nek door een manueel therapeut moet gebeuren en niet door de buurvrouw is in dit onderzoek zeker niet wetenschappelijk aangetoond. Harry Groenwold, Rolf Groenwold
      3. Een alledaagse hoofdpijn, of toch niet? (2009). Conclusie: De ene hoofdpijn is de andere niet. Deze casus toont dat ook een ‘alledaagse klacht’ als hoofdpijn uiterste zorgvuldigheid vergt in de anamnese en het toetsen van de verkregen gegevens aan de differentiaaldiagnostische overwegingen. Een trauma hoort altijd uitgevraagd te worden bij patiënten die klagen over hoofdpijn. Ieder trauma, hoe ogenschijnlijk triviaal ook, moet serieus als potentiële veroorzaker van een secundaire hoofdpijn bekeken worden. De casus leert ons dat CVST thuishoort in de overwegingen bij een toenemende hoofdpijn na trauma. We verwachten niet dat het ziektebeeld CVST, noch de weinig beschreven relatie met triviale traumata, tot de parate kennis van iedere huisarts behoort. Wel vinden wij dat iedere huisarts alert hoort te zijn op een ziektebeloop dat zich buiten de ons bekende wegen ontwikkelt.
      4. Hoofdpijn en schuldgevoel (2016). Voor hoofdpijnsoorten als clusterhoofdpijn, trigeminus neuralgie en nogal wat migraines geld: Die overkomen je. Voorkómen kun je er niets aan, anders dan met medicijnen. Maar voor de rest is het een handicap, waar je handig of onhandig mee omgaat. Bij onhandig gebruik is schuldgevoel wel een beetje terecht. Schuldgevoel helpt overigens niet; misschien wel integendeel.
         
      5. ‘Patiënten hebben heel duidelijke voorkeuren bij de aanvalsbehandeling van migraine’ (2015). Migraine heeft helemaal niets en spanningshoofdpijn maar heel weinig te maken met stress. “Spanningshoofdpijn” is dan ook een onzinnige term; “aspecifieke hoofdpijn” zou de lading beter dekken. Maar we hebben ervoor gekozen ons aan te sluiten bij de internationaal gebruikte terminologie: tension-type headache. En tja, je krijgt “spanningsachtige hoofdpijn” je mond bijna niet uit… Hoe dan ook, op mijn spreekuur inventariseer ik wat de klachten zijn en bepaal ik aan de hand daarvan om wat voor soort hoofdpijn het gaat. Dat laatste is namelijk lang niet altijd meteen duidelijk. Vaak geef ik al wel meteen een aanvalsbehandeling op basis van mijn inschatting, maar dan vraag ik de patiënt toch om twee à drie maanden een hoofdpijndagboek bij te houden. Vervolgens laat ik de patiënt terugkomen om het effect van de medicatie te bespreken en om nader te preciseren om welke soort hoofdpijn het gaat. Bij heel lastige gevallen zie je vaak dat er sprake is van medicatieovergebruikshoofdpijn of een combinatie van spanningshoofdpijn en migraine. In elk geval biedt een goed bijgehouden dagboek je vaak inzicht in het type hoofdpijn en dan kun je je beleid daarop afstemmen. Maar als je het ondanks zo’n dagboek nog steeds niet precies weet – want dat is soms heel lastig – dan moet je verwijzen.’
      6. Effectiviteit van manuele therapie bij chronische spierspanningshoofdpijn (2011). Conclusie: De resultaten van dit onderzoek geven aan dat manuele therapie een effectieve interventie kan zijn voor patiënten met CSSH en daarmee een goede verwijzingsmogelijkheid is voor de huisarts
      7. Maandelijks subcutane prik werkt mogelijk tegen migraine (2018)
   3. Migrainepatiënten willen vluchten bij pijn (2016)
   4. Google scholar: spanningshoofdpijn / migraine / cervicogene hoofdpijn / hoofdpijn gerelateerd aan medicatie
   5. Physiotutors: Migraines | Characteristics & Clinical Presentation
   6. A critical review of manual therapy use for headache disorders: prevalence, profiles, motivations, communication and self-reported effectiveness (2017)
   7. A critical review of manual therapy use for headache disorders: prevalence, profiles, motivations, communication and self-reported effectiveness.  (2018)
   8. CME online
      1. Spanningshoofdpijn, A. Amons
      2. Hoofdpijn: diagnostiek en management, drs. M. Bot
   9. International Headache Society
   10. Volgen / meten

       1. Pericraniale spierspanning / Manuele drukprikkel met een tenderness score / Druk uitvoeren met vinger(s) en 4 à 5 sec aanhouden / Gebruik 3 kg/cm druk bij nek- en schouderspieren (ICHD-III beta) /  Gebruik 0,5 à 1 kg/cm bij de spieren van het hoofd (RDC-TMD) / Noteren met VAS

       2. Nekpijn classificatie / Neck pain task force / Graad I-IV  / KNGF richtlijn nekpijn 2016 / Mobiliteit CWK: ROM /AROM / PROM

       3. Mobiliteit C1-2: Flex. rot. Test FRT

       4. Kracht : Craniocervicale flexie test (CCFT / Bij volwassenen gemiddeld 28mmHg

       5. uithoudingsvermogen nekspieren: Isometrisch in seconden / minimaal 25 seconden kunnen aanhouden

       6. Mobiliteit kaak: ROM kaak

       7. In de anamnese vragen naar: Problemen bij het eten, praten, lachen, gapen en/of iets afhappen / Klem- en knarsgedrag /  Parafuncties van de mond (lipbijten, wangbijten, tongpersen, nagelbijten, pen kauwen e.d.) / Sprake van a-symetrie? Sprake van crepitaties?

       8. Houding: Anteropositie hoofd of niet (geen evidentie!!)

   11. Centrale sensitisatie
   12. Pijneducatie 
   13. Boek: pain related fear, zie 'bol.com'