1. COPD
2. Beweeg- en sportgedrag van mensen met een chronische aandoening of lichamelijke beperking

1. Voorovergebogen lichaamshouding (lopen met rollator) is een effectieve manier om het gevoel van kortademigheid te verminderen bij patiënten met COPD (niveau 3).

2. Duurtraining in alle stadia van COPD ter verbetering van cardiorespiratoire fitheid wordt aanbevolen (niveau 2 en 4). 

3. Intervaltraining is een alternatief voor duurtraining, vooral voor patiënten die niet in staat zijn om continu te oefenen gedurende een langere tijd. (niveau 2 en 3).

   1. Trainingsblokjes van 30 tot 60 seconden op 90 tot 100 procent van de maximale belasting die bereikt werd tijdens een progressieve inspanningstest op een fietsergometer met een verhouding tussen inspanning en rust van 1:2

   2. trainingsblokjes van 2 tot 3 minuten met een lagere intensiteit (70% van de maximale belasting) met een verhouding tussen inspanning en rust

4. Weerstandstraining ter aanvulling van duur- of intervaltraining wordt aanbevolen bij alle patiënten. (niveau 2 en 3). Weerstandstraining in combinatie met intervaltraining bij patiënten die ernstig beperkt zijn in het uitvoeren van duurtraining vanwege ventilatoire beperkingen. Advies: weerstandstraining van zowel de bovenste als de onderste extremiteiten aan te bieden met een intensiteit van minstens 60 tot 80 procent van het 1RM.

5. Training van de bovenste extremiteiten wordt aanbevolen bij patiënten met een afgenomen spierkracht van de bovenste extremiteiten, die beperkingen ondervinden in hun dagelijkse activiteiten waarbij de armen worden gebruikt.(niveau 2 en 3). 

6. Er bestaat geen consensus over het bepalen van de optimale trainingsintensiteit. (niveau 2 en 3) De meeste centra laten patiënten trainen met het hoogst haalbare percentage (circa 60%) van de maximale belasting. Duurtraining met hoge intensiteit kan worden uitgevoerd bij patiënten die deze intensiteit kunnen verdragen. Anderzijds kan een intervaltrainingsprogramma met hoge intensiteit worden aangeboden om maximale verbetering van de aerobe en anaerobe capaciteit te bereiken. De aanbevelingen van het ACSM voor ouderen kunnen als richtlijn gebruikt worden om de trainingsintensiteit te bepalen. Dit includeert dat de minimumduur van een trainingssessie 20 minuten effectieve training bedraagt. De trainingsbelasting moet geleidelijk hoger worden in de loop van het trainingsprogramma. Vermoeidheidsscores (5-6/10) of kortademigheidscores kunnen gebruikt worden om de trainingsintensiteit steeds aan te passen. Zie ook 'Intensiteit van de inspanningstraining'

   • Het bepalen van de optimale trainingsintensiteit is een controversieel onderwerp. Algemeen wordt aangenomen dat een minimale intensiteit vereist is om trainingseffecten te verkrijgen, maar er bestaat geen consensus over de manier waarop de gepaste intensiteit moet worden bepaald, vooral bij patiënten met verminderde inspanningscapaciteit. Gewoonlijk wordt het effect van een trainingsprogramma bepaald door het totale trainingsvolume (programmaduur x trainingstijd x trainingsfrequentie).

     Recent heeft het American College of Sports Medicine (ACSM) aanbevelingen gepubliceerd over de noodzakelijke trainingshoeveelheid en -intensiteit om de gezondheidstoestand, eerder dan de fysieke fitheid, te verbeteren. Het ACSM heeft ook aparte richtlijnen gepubliceerd voor ouderen. In deze richtlijnen voor volwassenen wordt een matig-intensieve training van langere duur aanbevolen, op 50 tot 60 procent van de maximale belasting of een vermoeidheidsscore van 4 tot 5 op een Borgschaal van 0 tot 10.

     Training met een hogere intensiteit resulteert in grotere effecten op functionele inspanningscapaciteit, maar is geassocieerd met een groter cardiovasculair risico,116,118 een lagere therapietrouw en een groter risico op een orthopedisch letsel

7. Frequentie van 3 tot 5 keer per week voor duurtraining en 2 tot 3 keer per week voor weerstandstraining. Als de specifieke behandeldoelen bereikt zijn: minstens 1 of 2 keer per week te trainen, op voorwaarde dat de trainingsintensiteit onveranderd blijft.(niveau 4)

8. Duur van het trainingsprogramma (niveau 1, 2 en 3). Programma’s van kortere duur (4-7 weken) geven klinisch relevante vooruitgang.Op dit moment is het niet mogelijk om aanbevelingen te doen betreffende de ideale duur van een revalidatieprogramma. Zowel de karakteristieken van de patiënt, de individuele behandeldoelstellingen als de kostenafweging moeten worden meegewogen bij het bepalen van de geschikte programmaduur.

9. Pursed lips breathing (PLB) (niveau 2 en 3). Bewijsvoering over PLB is beperkt. Advies is om toch bij specifieke inspanning, zoals traplopen het toe te passen. 

10. Trage en diepe ademhaling (niveau 3). Traag en diep ademen kan overwogen worden bij patiënten met een snelle, oppervlakkige ademhaling. Excessieve ademarbeid moet hierbij echter vermeden worden

11. Actieve expiratie (niveau 3). De toepassing van actieve expiratie in combinatie met PLB kan overwogen worden bij patiënten met ernstig COPD (GOLD III-IV), zowel in rust als tijdens inspanning. 

12. Diafragmaal ademen (niveau 3). Diafragmaal ademen lijkt geen plaats te hebben in de behandeling van patiënten met matig tot ernstig COPD.

13. Inspiratoire spiertraining (IST). In afwezigheid van definitief bewijs wordt aanbevolen om IST toe te voegen aan een respiratoir revalidatieprogramma bij een selectie van patiënten (GOLD II-IV) met uitgesproken inspiratoire spierzwakte, vermoeidheid én klachten van kortademigheid in het dagelijks leven.Bovendien wordt IST aanbevolen als op zichzelf staande behandeling bij gelijksoortige patiënten die vanwege hun comorbiditeit niet kunnen deelnemen aan een revalidatieprogramma. De minimale intensiteit van de training is 30 procent van de maximale inspiratoire monddruk.

    1. Zie ook website 'gezondheid': Wat is inspiratoire spiertraining

    2. Train je longen.nl: powerbreath

14. Expiratoire spiertraining lijkt niets toe te voegen aan de effecten van inspiratoire spiertraining en wordt daarom niet aanbevolen.

1. Zoekresultaten bij COPD
2. Bewegen met COPD: de meesten moeten er niet aan denken (2014)
3. Ademfitness tegen rokerslongen (2005)
4. Zelf managen van COPD werkt (2009)
5. Tijdelijk effect fysiotherapie bij matig ernstig COPD (2010)
6. COPD wordt vaak niet ontdekt (2010)

1. Nieuwe GOLD-classificatie voor COPD (2014). 
   • Op basis van klinische en spirometrische gegevens van COPD-patiënten bevestigt deze Noorse studie dat de nieuwe GOLD-classificatie op klinische basis (ABCD-groepen) geen bewezen nut heeft voor het voorspellen van de mortaliteit.
2. Effect van fysieke training op depressieve symptomen bij chronisch zieke patiënten (2013). Hoe groot is het effect van fysieke training in vergelijking met geen training op depressieve symptomen bij chronisch zieke patiënten en welke elementen beïnvloeden de effectgrootte?
   • Dit is een meta-analyse van goede methodologische kwaliteit, maar gebaseerd op zeer veel kleine studies waarvan de kwaliteit niet goed is omschreven. Ze toont aan dat bij chronische zieke patiënten met lichte tot matige depressieve stoornis fysieke training een geringe verbetering teweegbrengt (waarvan het klinische belang niet is vastgelegd).
3. COPD: welke inhalatietherapie?(2009). 
   • De resultaten van deze netwerkmeta-analyse bevestigen dat de verschillende inhalatietherapieën en de associaties ervan onderling niet verschillen op het vlak van preventie van exacerbaties, behalve eventueel bij een ESW ≤ 40%.
4. Longrevalidatie en COPD (2009)
   • De resultaten van deze Cochrane meta-analyse zijn veelbelovend, maar onvoldoende betrouwbaar om het effect te evalueren van longrevalidatie bij COPD op het vlak van preventie van excerbaties, hospitalisatie of mortaliteit. De patiëntenaantallen in de studies zijn immers te klein. Gezien de hoge prevalentie van deze aandoening is het wenselijk om voor deze klinische vraag grote studies op te zetten van goede methodologische kwaliteit.
5. COPD: longrevalidatie en zuurstoftherapie (2008)
   • Alleen bij COPD-patiënten met ernstige respiratoire insufficiëntie heeft zuurstoftherapie van minstens 15 uur per dag zijn nut bewezen. Longrevalidatie verbetert de respiratoire gezondheidsstatus en vermindert dyspnoe zonder verlenging van de loopafstand en zonder winst op gebied van COPD-complicaties.

COPD-patiënten rapporteren vaak ook andere ziekten Wie COPD heeft, ervaart ook vaker psychische klachten (14/05/2016)

1. COPD
2. Persoonsgerichte zorg met e-health (2018). Om het stijgend aantal chronisch zieken nu en in de toekomst adequaat te behandelen, biedt e-health mogelijkheden om de patiënt een actievere rol te geven. Het vergt tijd en inspanning van huisartsen en praktijkondersteuners om e-health een volwaardige rol binnen de zorg te geven. Uiteindelijk is het doel van e-health om de gezondheidsstatus van patiënten te verbeteren en de zorg efficiënter te maken.
3. COPD richtlijn
4. Stroomdiagram
5. Antibiotica voorkomen exacerbaties bij COPD (2014). Conclusie: het profylactisch gebruik van macroliden helpt exacerbaties voorkomen bij ernstig COPD, maar vermindert het de sterfte en ziekenhuisopnames niet. In het kader van ‘zorg op maat’ kan het een serieuze optie zijn bij mensen met ernstig COPD met frequente exacerbaties
6. COPD-zorg: wat zou u het liefst willen? (2016). Op dit moment zijn er twee veelgebruikte instrumenten in de gestandaardiseerde COPD-zorg in de huisartsenpraktijk: de Clinical COPD Questionnaire (CCQ) en – in mindere mate – de 10 item Respiratory Illness Questionnaire monitoring (RIQ-MON 10). Daarnaast wordt soms de Saint George’s Respiratory Questionnaire (SGRQ) gebruikt. Bischoff et al. bepleiten de voordelen van de NCSI: dit instrument omvat meer aspecten van de integrale gezondheid en omvat het bespreken van de resultaten. Het is de vraag of deze voordelen opwegen tegen de nadelen van het invoeren van weer een nieuw instrument in de gestandaardiseerde zorg voor CO
7. ‘Je kunt van zelfmanagement bij COPD een krachtig wapen maken’ (2013).
8. Geen effect van geïntegreerd diseasemanagement bij COPD (2015).
9. ‘Het nut van een geïntegreerd COPD-zorgprogramma is dubieus’ (2015). 
   • Conclusie: De resultaten bleken echter bepaald niet wat ervan werd verwacht! Kruis: ‘We zagen na één en na twee jaar eigenlijk geen enkele verbetering. Niet op de kwaliteit van leven, niet in het aantal exacerbaties, niet in de mate van kortademigheid en ook niet in de kosten. Er was alleen een verbetering in hoe de patiënten de organisatie van de zorg ervoeren, dus kennelijk was er sprake van een beter gestructureerde zorg. En verder zeiden meer mensen uit de interventiegroep na één jaar dat ze meer waren gaan bewegen; maar na twee jaar was ook dat verschil niet meer zichtbaar
   • Je moet metéén prednison geven bij een beginnende exacerbatie. De eerste 72 uur heeft dat namelijk het meeste effect
   • Sommige huisartsen geven op voorhand al een kuurtje mee, zodat patiënten die vaker exacerberen alvast zelf met de prednison kunnen beginnen. Daar is veel voor te zeggen, mits je dat alleen doet bij patiënten die een beginnende exacerbatie goed herkennen.
10. Voorspellen van kwaliteit van leven van COPD-patiënten (2015).
    • De meeste COPD-patiënten worden door de huisarts behandeld.
    • Kwaliteit van leven is een belangrijke uitkomstmaat.
    • Voorgaande kwaliteit van leven is de sterkste voorspeller van toekomstige kwaliteit van leven.
    • Informeren naar kortademigheid, emoties en het omgaan met COPD geeft belangrijke informatie over de toekomstige kwaliteit van leven.
    • De sit-to-stand-test is een goed alternatief voor de 6-minuten-looptest.
    • Bij exacerbaties als uitkomstmaat kan zelfrapportage leiden tot misclassificatie.
11. Is geïntegreerde COPD-zorg kosteneffectief? (2016). Conclusie: De drie hierboven geopperde verklaringen onderstrepen hoe belangrijk het is dat een integraal zorgprogramma een optimale combinatie is van patiёntgerichte, hulpverlenergerichte en organisatiegerichte interventies, met een goed geselecteerde doelgroep en een effectieve implementatiestrategie. Wellicht worden dan de positieve effecten geëvenaard die zijn waargenomen in literatuuronderzoek en in het pilotonderzoek waarop de RECODE-interventie gebaseerd was
12. De saturatiemeter in de huisartsenpraktijk (2005)
13. Verlaagde zuurstofsaturatie als klinische indicator (2011)
14. Meer aandacht nodig voor overgewicht bij patiënten met milde COPD (2018)
15. Aanleren puffertechniek scheelt, even (2017). Het aanleren van de juiste techniek bij inhalatoren voor astma en COPD is, in ieder geval op de korte termijn, effectief. De uitkomsten worden echter voor een groot deel bepaald door de handigheid en techniek van de patiënt voordat die aan de puffer begint, en de aangeleerde techniek lijkt snel weg te zakken. Dit blijkt uit een systematische review van 39 gerandomiseerde trials, uitgevoerd door Sven Klijn van het CAPHRI in Maastricht en collega’s (NPJ Prim Care Respir Med. 2017; online 13 april).
16. Kan de diagnose COPD op één spirometrietest berusten? (2017)
17. Huisarts & wetenschap: zoekresultaten bij COPD
18. Nederlands tijdschrift voor geneeskunde: zoekresultaten bij COPD

Proefschrift: EHealth ter stimulatie van fysieke activiteit bij patiënten met chronisch obstructief longlijden (2017). Belangrijkste conclusies

• COPD heeft een belangrijk negatief effect op de duur en hoeveelheid van fysieke activiteit, maar minder op de intensiteit van fysieke activiteit.

• Vermoeidheid, (afwezigheid van) motivatie en weersomstandigheden hebben een grote invloed op het beweegpatroon van patiënten met COPD.

• Het lijkt erop dat het niet de mate van fysieke restricties, maar eerder het vermogen om zich aan te passen aan deze restricties, voorspellers zijn voor het gebruik van ICT onder ouderen.

• De ontwikkelde eHealth interventie, die als doel heeft om de FA te verhogen of te behouden bij patiënten met COPD na long revalidatie, heeft geen effect op de fysieke activiteit

•  Deze resultaten laten zien dat eHealth interventies niet altijd effectief zijn in een populatie van patiënten met COPD en dat verwachtingen bijgesteld moeten worden.

1. Clinical COPD questionaire

1. Autogene drainage. Zie website 'ALS centrum': Autogene drainage
   1. Rustig ademen, enkele keren diep inademen, zo mogelijk 2-3 seconden vasthouden, en rustig en ontspannen uitademen
   2. Een aantal keren zo ver mogelijk uitademen. Vervolgens kort en ondiep inademen, gevolgd door weer zo ver mogelijk uitademen etc.
2. Airstacken voor mensen met onvoldoende hoestkracht. Zie website ALS centrum: Airstracken
   • Als ACBT niet meer werkt om voldoende slijm op te hoesten, dan kunt u overgaan op airstacken: lucht stapelen met behulp van een handbeademingsballon. Dit is een veelgebruikte techniek die patiënten zelf thuis, eventueel met hulp, kunnen uitvoeren.  De fysiotherapeute of de verpleegkundige kan deze hoesttechniek aanleren.
3. Actieve expiratie (in combinatie met PLB): eventueel bij patiënten met ernstig COPD (GOLD III-IV), zowel in rust als tijdens inspanning (zie aanvullende informatie: 2.2.11 en 2.2.14)
4. Purced Lipp Breathing: eventueel bij patiënten met emfyseem die kortademigheid ervaren, bijvoorbeeld bij specifieke inspanning, zoals traplopen. (zie aanvullende informatie: 2.2.9)
5. Trage en diepe ademhaling: eventueel bij patiënten met een snelle, oppervlakkige ademhaling  (zie aanvullende informatie: 2.2.10)
6. Diafragmaal ademen (buikademhaling): is niet zinvol (zie aanvullende informatie: 2.2.12)
7. Radboud UMC: Ademhalingsoefeningen

1. JufDanielle: Longen